Türk Sanatları - Kağıt

Kâğıdın icadı Çin coğrafyasında 2. yüzyılda gerçekleşmiştir. Çin ile coğrafi yakınlığından dolayı kâğıt ile tanışan en erken Türk topluluğu Uygurlar olarak bilinmektedir. Uygurlar, Orta Asya'da Mani dinine, sonra da Budizm dinine geçmiş bir topluluktur. Din değişikliği ve yerleşik hayat öncelikle kültür alanında bir gelişme göstermiş, dinî yazmalar ve dua kitaplarının çoğaltılması ile karşılık bulmuştur.

Bu esnada çoğaltılan dinî yazmalar bir gereksinim olan matbaanında icadını bu bölge olarak belirlemiştir.
Uygur kültür çevresinin bize sunduğu en özel tasarımlar şüphesiz basma kalıp ciltlerdir. Bu ciltler günümüze kadar devam eden Türk cilt ve kitap sanatlarının da ilk örnekleri olup, bugün bile devam etmektedir.

Basma kalıp ciltler şöyle hazırlanır: Önce metin ince ve şeffaf bir kâğıda geçirilir. Bu kâğıdın etrafına önce kalın, sonra ince bir cetvel çizgi çekilir. Muhtelif süs ve benzeri işaretler de yerleştirilir. Ardından bu desen sert bir ahşaba tersinden yapıştırılarak boş alanlar kazınır ve erkek bir kalıp ortaya çıkar. Bu kalıp bir klişe görevi görerek boyandıktan sonra basma suretiyle kâğıt yüzeyine aktarılır. Böylelikle aynı kalıp kullanılarak defalarca baskı yapılabilir.
İlk baskı örnekleri böyle hazırlanırken, sonradan her bir harf oyularak matbaa geliştirilmiş, 8-11. yüzyıllar arasında Uygur basma kitapaları ortaya çıkmıştır.

Talas Savaşı'na kadar Orta Asya kaynaklı kâğıt üretimi, savaş sonrasında İslâm kültürüne tanıtılır.
Bu tanışıklık 9. yüzyılla birlikte kâğıt üretimini Müslüman coğrafyaya taşıyarak bir “İslâm Aydınlanma Çağı” oluşumuna zemin hazırlar.

İslâm dininin öğretisi, kâğıdın ve kitabın yaygınlaşmasında ve endüstri ticaretinde çok önemli bir görevi yerine getirilmesini sağlamıştır. Kâğıdın kullanımını yaygınlaştıran Müslüman coğrafya, ilk kâğıt imâlathaneleri ve burada ürettikleri kâğıtları Avrupa'ya ihraç etmeleriye bilgi birikiminin paylaşılmasında önemli bir köprü görevi de gördü. Yani sadece ticarî bir meta değil, aynı zamanda ilmî ve kültürel iletişimi de sağladı.

Endülüs İspanyası kâğıdın Avrupaya taşınmasında bir basamak teşkil eder.
13. yüzyıla kadar Müslüman coğrafyada üretilen kâğıt artık İtalya'da Fabriyano kasabasında üretime başlanmasıyla yeni bir soluğa kavuşur.

Osmanlılar'da ise önceleri Doğu kaynaklı kâğıtlar kullanılırken, ardından Avrupa kaynaklı ürünleri pazarına taşımaya başlar.

Muhtelif zamanlarda kâğıt imalathaneleri kurma çabaları Yalova veya Beykoz gibi örnekleri olsa da Osmanlı'da kâğıt üretimi hiçbir zaman ihtiyacı karşılamamış, daima ithalat ile gereksinimler tamamlanmaya çalışılmıştır.

1912 yılında kapanan son Osmanlı Kâğıt Fabrikasından 1934 yılında Gazi Mustafa Kemal Atatürk kararnamesi ile İzmit Kâğıt Fabrikaları'na kadar Bu ülkede belirli bir kâğıt imâlatı yapılmamıştır.

Günümüzde de İzmit Kâğıt Fabrikaları kapatılınca geri-dönüşüm kraft üretimi bir kaç selüloz tesisinden başka kâğıt imâli yapılmamaktadır.

(Tanıtım Bülteninden)